Start lustrum NBV (2010)

Naast de essen waren de reeds genoemde delen van het landschap, de woeste gronden, van groot belang. Varkens, koeien en schapen werden er geweid en dit vee zorgde voor de organische mest die weer dienst deed als plantenvoeding op de es. Het toenmalige landbouwsysteem gebruikte dus het gehele zandlandschap: de es voor akkerbouw en de woeste gronden voor mestproductie. De verhouding was ruwweg 1:10. In het begin maakten de boeren alleen gebruik van organische bemesting om de essen vruchtbaar te houden en het bestond uit een mengsel van dierlijke mest en organisch materiaal, geplagd van de woeste gronden. Deze organische plag werd gebruikt in de verlaagde loopstal, waar het vee ’s nachts in stond. Het mengsel van mest en plag werd op de es gebracht. Omdat de organische bovengrond op de woeste grond door afplaggen langzaam verdween, gingen de boeren naast de organische plag meer zand meeplaggen. Dit zand kwam via de stal ook op de es terecht en hierdoor werden vanaf de 13e eeuw (in Drenthe zelfs pas in de 17e eeuw) de oorspronkelijke bodems van de essen in de navolgende eeuwen langzaam opgehoogd met als resultaat het dikke donkergekleurde humusrijke dek. (Plaggendek, Fig.1). Ophogen is nooit een doel geweest maar het gevolg van de samenstelling van de toegepaste mest. Door het verdwijnen van de strooisellagen nam de uitloging (podzolisatie) van de afgeplagde bodems sterk toe, waardoor het areaal chemisch arme podzolgronden sterk uitbreidde waarop heide dominant ging worden. Het oppervlak heidevelden was in de 18de eeuw zeer groot geworden, terwijl de hoeveelheid voedingselementen door plaggen sterk afgenomen was. Het beste deel van de bodem: de organische bovengrond was geheel verbruikt. De frequentie van afplaggen nam hierdoor toe, men plagde te snel nog niet volledig herstelde heide en door het meeplaggen van zand nam de zaadbank in de bodem af. Hierdoor verminderde het regeneratievermogen van de heidevelden waardoor er langdurig onbegroeide delen in ontstonden. De wind kreeg hierdoor vat op het zand en er ontstonden op droge woeste gronden omvangrijke stuifzandgebieden (78 800 ha, Haans en Maarleveld 1965) De Veluwe was het grootste stuifzandgebied van Noord-West Europa. Stuifzand heeft plaatselijk nederzettingen bedolven, bijvoorbeeld Kootwijk. Op korte afstanden ontstonden grote hoogteverschillen (1-15 m.) (Fig. 3).

Stuifzandgebieden zijn Atlantische woestijnen, volkomen antropogeen, die onder natuurlijke omstandigheden niet tot ontwikkeling zouden kunnen komen in ons humide klimaat. Ecologisch zijn het zeer interessante gebieden en momenteel in trek bij natuurontwikkeling. Kenmerkend is dat de stuifzandgebieden meestal tegen de essen aanliggen. Omdat vervoer van plaggen zwaar en arbeidsintensief was, plagde men het meest intensief nabij de nederzetting. De grens tussen beide bodems bestaat vaak uit een meters hoge aarden wal bestaande uit stuifzand wat in de houtwal stoof die de es omgrensde, waardoor deze mee omhoog moest groeien. De omvang van de wallen laten zien hoe de verstuiving de toenmalige akkerbouw ernstig bedreigde.

De invloed van de mens op het natuurlijke zandlandschap is enorm en divers in de tijd geweest. De vorming van het cultuurlandschap is begonnen op het moment dat de mens landbouw ging bedrijven, dus veel eerder dan tot voor kort werd gedacht De oude landbouwsystemen hebben het gesloten natuurlijke bos stukje bij beetje open gelegd. Niet alleen ecologische factoren zoals hydrologie en bodem bepaalde de landschapsontwikkeling, socio-economische factoren waren minstens zo belangrijk. Zowel in landschappelijke als in bodemkundige zin bestaat een natuurlijk landschap niet meer in de zandgebieden. Echter, de biodiversiteit op korte afstand werd er wel veel groter door. Deze diversiteit werd en wordt door de daarop volgende rationalisatie in de landbouw en veranderingen in landgebruik in de 20ste eeuw weer sterk aangetast.